HOW TO GROW A PLANET E3
Daha önce başka belgesellerden de tanıdığımız Jeolog Iain Stewart'ın sunduğu bu çalışma "tam derslik". Gerçek bir dersten bahsediyorum ama, Sınıflara tıkılıp ezberle düşünme yeteneğimizi körelttiğimiz aptallaştırma seanslarından değil. Abartmadan söylüyorum, ister fen ister edebiyat öğrencisi olsun, herkese mutlaka gösterilmesi lazım. Neden-sonuç ilişkileriyle bitkilerin perspektifinden dünyamızdaki canlılığın gelişimi ancak bu kadar iyi anlatılabilir. Ezberle fen öğretilebileceğini ya da sevdirilebileceğini düşünmek gibi bir akıl fukaralığına hapsedilip yitirilen kuşaklar için ağıt gibi bir eser. Dünyanın dört bir yanından belli başlı doğa örnekleri ziyaret edilmiş ve animasyonlarla mekanizmalar açıklanmış. Toplamda 3 bölüm, 180 dakika. Öğretmenler, bölün bunu 7-8 dakikalık kısımlara. Gösterin her ders çocuklara okullarda. Sonra ilave bilgiler verin, bahçeye çıkarın. Doğaya yaklaştırın, izlediklerine dokunmalarını sağlayın. Doğanın insan için bir bilgisayar oyunu arka planı olmadığını hissetmelerini sağlarken temel bir biyoloji dersi vermiş olun. Ve siz yetişkinler, 3 saatinizi bu belgesele ayırarak dünyada yaşamın gelişimi açısından doğaya ve gezegenimize karşı bambaşka bir bilince sahip olabilirsiniz. Kesinlikle kaçırılmaması, tekrar tekrar izlenilmesi gereken harika bir çalışma. Üstelik son 15 dakikası Türkiye'de Göbeklitepe'de geçiyor. Bu konuda da harika tespitler yapılmış. Edebiyattaki temel eserler gibi seyredilmesi gereken "temel bir belgesel". Teşekkürler BBC. Elimde olsa faturalarımdan kesilen TRT payını hiç İngiliz falan demeden BBC'ye gönderirdim. Bu kadar mı kaliteli işler çıkarılır. Bunları gördükçe TRT payının haraçtan başka bir şey olmadığını daha iyi anlıyor insan.
NOTLAR
Rise of the Underdog
The challenger
Forest ruled the earth for long. Even arctic and antarctic.
Katago Cloud Forest in Kenya. Oldest forest in Africa. Trees
bullied and overshadowed everything below.
Fossilized dinosaur poo sayesinde otun başkaldırışı
keşfedilmiş. Coprolite deniyor poo fosillerine. Bilimadamları incelemiş birkaç
yıl önce ve ilginç bir şey bulmuşlar . Under micro., they found a structure with
a distinctive pattern, figure-of-eight nodules. They turned out to be the
defining feature of a family of astonishing plants: The grasses. 55 million
years ago. First evidence of oldest grass. Matleitis. From its humble birth,
became a dominant force. Descendants of Early challengers can still be found
today.
Grasses survived the asteroid clash 65 million years ago.
Ama krizle karşı karşıya. Atmosfer değişiyor. Co2 bitkileri yaşatan gaz. Bizim
o2miz gibi. 50-30 milyon yıl önce co2 azalmaya başladı.
The crisis started with the creation of huge mountain ranges
like the himalayas The biggest period of mountain building in earth’s history.
Freshly exposed rocks were carried away via rivers. Some minerals ended up in
the sea. And in sea, they sucked the co2 gas out of the air combining with it
to form an entirely different kind of rock: limestone.
Limestone’a acid damlatırsa fizz like mad. Liberating co2. Kireç taşında
milyonlarca yıldır hapis kalan CO2. Co2 olmayınca bitki alemi krizde bu dönemde. Bunu daha iyi
anlamak için car engine’e bakalım. Car engine relies on 2 things to work:
petrol and o2 from the air. Inside the engine these two are combined to release
the energy, to power the car. Buna combustion denir. Bitkilerin co2 siz kalması
ile arabanın o2siz kalması benzer. Bitkiler bu duruma bir çözüm buldu.
Turbocharger var arabada. Daha fazla o2 çekmesini sağlıyor.
Elephant grass 4 ayda insan boyunu aşıyor. There is a new turbocharger inside the leaves for solution. Its in the cells of the leaves that photosynthesis occurs. Co2 is combined with water to form sugar. New grasses created an add-on. Rings of specialist cells known as bundles. It all acts as a miniature pump. Sucking in and concentrating vital co2. Böylece co2 azalsa da grasses avantaj elde etti diğer bitkilere.
Ama co2 krizinde ormanlar da sağ kalmıştı. Then the underdog
unleashed a devastating new weapon. 8 milyon yıl önce iklim değişmişti. Dünya
daha kuraktı öncekinden. Tam otların beklediği fırsat. Grasses had evolved
unique properties that made them especially flammable. When they dry, they
became like a tinder box.
South Africa’da ranger start deliberate fires to manage the
land. Grasses exploitng fire. Grassland fires move very quick. They kill
people. Grass burns in a special way which devastates its enemies.
One of the daftest things I’ve done
Grass fires are very different Hottest areas are not grasses
but a meter above it. Grass ignites more easily than other plants and ts transformed
into a volatile gas. This gas rises and burns even hotter than the grass itself
making it one of the fiercest and fastest fires in nature.
Why did grasses evolved to encourage fires to take hold?
Grasses are also designed to survive fires. The most
fire-resistant plant on earth. Toprak altında thick coating ile insulated bir
budları var Bu tucked away like in a bunker. Yangndan canlı çıkıyor. Yani diğer bitkiler ölüyor ağaçlar gibi ama
grass yeniden uzuyor aslında ölmüyor.
Grass ve tree ilişkisi ilginç. Grass kendi toprak üstündeki
kısmını da feda edip ağaçları yok ediyor ve onun yerini alıyor uzun vadede.
Grasses arttıkça animal kingdom’da değişmeye başladı.
When an animal eats a plant, the carbon of the plant is
absorbed into its teeth. Dişleri
incelediğinizde çiçek mi çimen mi ne yediği anlaşılır. Fosil dişleri analiz
edildi bu açıdan. Buna göre Kuzey Amerikada 7-8 milyon yıl önce herbivorların
grass yemesi çok artmış. Sadece K Amerikada değil. Africa, Asia S. America hepsi aynı şeyi gösteriyor. Bu çalışma da gösteriyor ki 6 milyon yıl önce
grasses were dominating the land. Bu arada bir yenilik daha sergilemeye başladı
grass.
Bir otu alın. Avuç içinize hızla sürtün. Keser. İşte son
numaraları bu. Harika bir animasyon var. Grass extracts a mineral from the
soil, called silica. Silica’dan tiny daggers yapar ve uzunlamasına yerleştirir
kenarlarına. Hayvanların yemesini
önlemek için. Ufak bir şey gibi gözükebilir ama büyük bir memelinin soyunun
tükenmesine yol açtı bu evolution trait: Balachetherium
Bu 20 tonluk memeliler yaşamış en büyük memelilerdi. Trees
and shrubs kalmayınca onlar da yaşayamadı.
In America alone, grasses led to the extinction of over
half of all plant-eating mammals. Some herbivores, however, thrived by
modification of teeth. Gnashers. They developed harder teeth to bite through
that silica-edged grass. And also longer grinding teeth so that it didn’t
matter if they got worn down. Jaw of a modern day horse. Adapte olan
herbivorların çoğu bugün bilinenler.
Silica manure olarak dışkıyla atılıyordu. Herd of herbivores were producing millions of tonnes of maunre every day. Its washed away into rivers. Finally it reached the ocean. Oceans’da mikroskopik canlılardan diatoms (a type of green algae) Bunlar yaratık gibi bir yapıya sahip. Silica’ya tiny skeletonları için ihtiyaçları var. Sayıları gittikçe arttı grass’lerin üretiminin ulaşmasıyla. Diatoms are crucial because they form the foundation of the ocean food chain. Diatom’la beslenebilen huge shoals of anchovies ve herring ortaya çıktı. Uzaydan vast green blooms olarak gözükürler. When they bloom, they cover tenth of the oceans. They’re green because they contain chlorophyle too. Like plants they all release o2. Atmosferdeki o2’nin ¼’ünü bunlar üretiyor. Aldığımız her 4 soluktan biri, diatomların verdiği soluk. Lungs of the ocean.
Forested planet was not dominated by open plains. 8000
species of grass.
İnsana etkisi otların
Senegal – Savannah of West Africa
Experiment
 |
| Ayağa kalkış, uzağı görmek için |
5 million years ago. Why a group of apes left trees for the
savannah and became human? Unlike other chimps, those in Fongoli live on
grasslands. Jill Pruetz. Spent 10 years studying the Fongoli chimps. Kara insna
benzer şekilde ama dört ayak üzerinde ağır ağır yürüyorlar. They also use
sticks to collect termites. Başka yerdekiler de bunu yapıyor ama bunların
tekniği farklı. En önemli özellikleri bir tek bunlarda görülen bir hunting
technique. They hunt with tools. Sadece insanlar yapıyor zannediyorduk. They
fashion branches into sort of like spears. Bush baby ‘yi stabbing için
kullanıyorlar. Görüntüsü var. Using spears to hunt mammals. Harsh and dry
gasslands’de yaşamalarının bunu geliştirmede etkisi olduğunu düşünüyor Jill.
Daha tehlikeli bir ortam var, daha akıllı olmaları lazım. Bir ilginç özellikleri
daha var. Kayıtta izliyoruz. Uzun otların arasında bir tanesi iki ayağının
üzerinde insan gibi durdu. Otların üstünden ileriyi görebilmek için. Müthiş
sahne.
5 milyon yıl bu ancient ape man continued to evolve in
Africa until before 100.000 years. It became homosapiens. Hunter –gatherers.
Next big thing. Southern Turkey.
Göbekli Tepe. Someof the oldest buildings in the world. İlk
Mısır piramitlerinden 3 katı daha eskiler. Burada görülen yapı 12.000 yaşında.
1994’de bulundu. Klaus Schmidt bulmuş. “Göbeklitepe deki çizimlerin bir
özelliği yüzlerin çizilmemiş olması. Leopar domuzu avlarken heykel ve çizimi.
Nasıl başardılar bunları yapmayı o dönem her yerde taş devri yaşanıyordu?
12.000 yıl önce çiftçilik yoktu. Wheat. Seed o kadar eğreti ki dokunduğunda dağılıp düşüyor.
Göbekli tepeden 30 km uzakta oluşan mutasyonun peşinde. Yakından bakınc aiki
wheat tipi arasındaki fark görülüyor.
In the original wild wheat, a special ridge of cells between
the stalk and the seed breaks down as the plant ripens. This allows the seed to
fall away.
In the wheat with genetic mutation these cells remain as a
solid band. It means a new wheat would never let go if its seeds. Normalde bu
durum kötü sonuçlar verirdi çünkü tohumlarını dağıtamamış olurdu. Ama bir
hayvan türü bu gelişmeyi avantaja çevirip faydalanmış. İnsan.
Because the seed remained on the stalk after it had ripened,
people could collect more grain and they could also begin to farm it. In other
words, they could take some of the spare seeds at the end of a season,I put it
back in the ground and then harvest the new plants the following year. It was
the dawn of domesticated wheat. This wheat gave us bread. Concentrated form of
energy. And bread would lead to something bigger.
In order to build Gobeklitepe, stone age people turned their
back on hunter-gathering, They became the first farmers. Ekmekle beslenme işini
halletiler. Bunu da wheat eddiğimiz grass’den yaptılar. Göbekli tepe
hunter-gatherer çağının kapanışı, tarımın başlayışını simgeliyor. Ancak bu
sayede tapınak yapımı gibi işlere girişebiliyorlar.
“The people in Göbekli Tepe are also first people
having bread in their villages. İlk ekmek. Ekmek şeklindeki depolanabilir enerji
paketi sayesinde insanlık tarihi değişmeye başladı.
“Our ancestors must have felt that they were the masters of
this new crop. The same way that w feel today about farming. U know, we re in
control of the plants that we grow and harvest. But think of it for a minute
from the wheat’s point of view. This is a plant really clever. Its attracted an
animal that’s prepared to sow it,nurture it, to protect it from competitors and
scavengers. Its also prepared to disperse its seeds by hand without the plant
having to do a single thing. So it begs the question, Who’s using who?
“Plants made us and the world we live in”
