Ölümcül Grip Salgını: Beklenen Felaket - Contagion: The BBC 4 Pandemic (2018)

Önce size bir soru: Geçtiğimiz yüzyılda en fazla insanı öldüren felaket neydi? Savaş, deprem, tsunami? Hayır, hiçbiri. 100 milyona varan insanı öldüren sadece sıradan grip virüsünün biraz farklı bir tipiydi: İspanyol gribi.

Peki başka bir soruya hazır mısınız: Binlerce liralık akıllı telefonunuzu bomboş muhabbetleriniz dışında en son hangi faydalı iş için kullandınız? Çoğumuz ne telefonun hakkını verebiliyoruz ne de hayatın. İkisi çok farklı değil aslında.

Biz ülkemizi perişan eden ve yıllardır kendini tekrar edip duran ekonomik krize dahi önlem almamakta direnerek ahmaklığımızı ispatlarken, Britanyalılar yeni bir grip salgını çıktığında nasıl baş edebileceklerine, insanlarını nasıl koruyacaklarına dair çok ciddi stratejiler üretiyor. Çünkü biliyorlar ki “grip salgını” da tıpkı depremler gibi kaçınılmaz bir afet olarak karşımıza çıkacak.

Matematikçi Hannah Fry’ın sunduğu programda yeni bir virüs tipine karşı aşı üretebilmek için 4 aylık bir süreye ihtiyaçları var ve bu arada salgını nasıl yavaşlatıp sınırlayabiliriz diye çözümler üretiyorlar. Bu çözümlerin gerçekçi olması için bir salgın modeli yaratılıyor ve yayılım paternleri, hızları inceleniyor. Kişi bazında takiplerde cep telefonları temel alınıyor ve ayrıntılı bir veri akışı toplamak inanılmaz kolaylaşıyor. Bir akıllı cep telefonu aplikasyonu yaptırmışlar, deneye katılanların teline yükleniyor ve bilgi akışı merkezde otomatik olarak toplanıyor. Sosyal alışkanlıklar ve toplumsal yaşam paternleri de bu sayede daha iyi anlaşılarak tedbirlerin odaklanması gereken zayıf noktalar belirlenmiş oluyor. Biri yerel (500 kişi) diğeri daha geniş kapsamlı (29.000 civarı) iki araştırma yapılıyor ve tüm veriler Cambridge Üni’deki bir merkezde biyomatematikçilerce değerlendiriliyor. Sistem o kadar iyi programlanmış ki kimin kime bulaştırdığı bile tespit edilebiliyor. Mesela dükkan çalışanları en çok virüs yayanlar oldu. Super spreaders deniyor bunlara. Bu çalışmalar geliştirilerek ve katılım arttırılarak hala devam ettiriliyor.    

Türkiye’nin gribal bir pandemiye, hatta bir epidemiye bile hazır olmadığını söylememe gerek yok herhalde. Biz daha deprem için boş alanlar belirlemek, acil durum konteynerlerine sahip çıkmak gibi amelelikten ibaret işlerde bile sınıfta kaldık. Tam tersine önceki depremde onlarca can kurtaran AKUT’u cezalandırmak için elimizden geleni ardımıza koymadık. Üstüne üstlük depremi beklerken müteahhitlere yeni insanlar kurban ederek adeta “nasıl daha çok ölürüz”ün provasını yaptık. .

Virüslere gelmeden önce Türkiye önce kendini yüzyıllardır pençesinde kıvrandığı “akılsızlık” epidemisinden kurtarmalı. Dinmiş, gelenekmiş, töreymiş, tarikatmış, ırkmış, devletmiş, aşiretmiş bir kenara koyacak ve aklı egemen kılacak bu ülke. İnanan değil, bilen toplum olacak. Şimdi diyecekler ki “Efendim ikisi bir arada niye olmasın?” Oluyorsa yapsaydın yüzyıllardır, elini tutan mı var!

Contagion belgeselini tavsiye ederim. Geçenlerde Konsol Üssü’nde zombiler yaşadığınız bölgeyi istila ederse nasıl kaçarız temalı bir sohbet olmuştu, bu biraz fantastik gözükse de viral bir salgın kaçınılmaz. Bence her aile bu gibi pandemilerde nasıl bir yol izleyeceğini tıpkı depreme karşı önlem alır gibi, devletten bağımsız olarak oturup planlamalı. Salgınlar depreme falan benzemez, bu işin şakası yok. Üstelik haksızlığın ve kötülüğün normal sayıldığı toplumların başına her türlü felaketin gelmesi daha da yakındır. Hazırlıklı olmakta fayda var.     

Bu içerik Kuzey Kalesi tarafından hazırlanmıştır.

NASA’nın Voyager Programı (Belgesel) (2017)

"The Farthest Voyager  in Space" (2017) Belgeseli

1977 yılında Güneş Sisteminin bize en uzak gezegenlerinin (Jüpiter, Satürn, Neptün, Uranüs) sırayla fotoğraflarını çekip dünyaya gönderen iki Voyager uzay aracının yolculuğu, bizzat projede çalışmış uzmanların tanıklıklarıyla başından sonuna adım adım anlatılıyor. Aslında sonu demek sadece planlanan kısmı için doğru çünkü iki uzay aracı halen uzaydaki yolculuklarına devam ediyor. Dönemin arşiv görüntüleri ve bol tutulmuş tanıklıklarla zengin bir içerik oluşturulmuş.

Voyager programı önemliydi çünkü özellikle Uranüs ve Neptün’ün ilk kez yakından uzay aracıyla fotoğrafları elde edildi ve yepyeni bilgiler kazanıldı. Pek çok ilke imza atıldı. İnanılmaz bir tecrübe kazanıldı. Düşünün yıl 1977. O dönemin teknolojisiyle yapılan işe bakar mısınız! Daha halkın oyun bilgisayarlarıyla yeni tanışmaya başladığı yıllardayız.

Golden Record’ın hikayesinden Carl Sagan’ın rolüne, yaşanan aksiliklerden unutulmaz anlara pek çok konu 2 saate yakın bir sürede seyirciyle buluşturulmuş.

Voyager’lar hala uzayda ilerliyorlar. Adeta  insanlığın evrenin öbür yakasına gönderdiği birer sözcü olarak yolculukları devam ediyor. İnsanın varoluşunu evrene haykıran iki dünyalı gibi, bilinmezde yankılanan iki çığlık gibi bizi temsil eden bu uzay elçilerinin hikayesi çok etkileyiciydi. 

Belgeselin PBS (Amerikan) versiyonu 2 saate yakın olmasına karşın BBC versiyonu yarım saat kadar daha kısa.  

Astronomi ve uzayın keşfi konularına ilgi duyanlar kaçırmasın.

NOTLAR

“Every second it goes to another place where we have never been before”

Outermost planets (Jupiter, Saturn, Uranus, Neptune) turu atmak. Atmosferleri incelenecek.

Fuzzy blobs in the telescopes

176 yılda bir olan bir gezegenlerarası dizilimden yararlanıyorlar.

Maliyet sebebiyle sadece Jupiter ve Satürn’e izin çıkar.

Güneş sisteminin dışına çıkabileceği anlaşılınca okyanusa atılan şişedeki mesaj gibi bir görev düşünüyorlar.

Mesajın ardındaki baş isim Carl Sagan

Carl Sagan çok NASA görevinde yer aldı. Voyager takımında da vardı.

“A sad spectacle. If they be inhabited, what a scope for misery and folly. If they be not inhabited, what a waste of space.” Thomas Carlyle. 

Golden Record

Frank Drake phonograph record gönderelim diyor.

Plağın tek farkı metal olması ve bu sayede uzun süre dayanması.

Yarı hızda olunca 2 saat zaman verir. Ilk 1.5 saat müzik. Sonrası Natural sounds of earth: Spoken greetings. Encoded photos of earth. Bunlar şimdi bunu çalamaz diye bir cartridge ve stylus’ı da pakete koyup, nasıl kullanılacağını illüstre etmişler. Plağı toz ve partükllerden korumak için bir kap yaparlar ve üzerine dünyanın güneş sistemindeki yerini çizerler.

1972’de hazırlıklar başlıyor.

Jet Propulsion Lab

Pasadena Ca.

Magellan, De Gama ve Colomb’da olduğu gibi birden fazla gemi yapılıyor: İki tane.

Mühendisler olabilecek tük olumsuzlukları hesaplamaya çalıştı. What if people oldular

Service call yapacak halin yok space’de

Tüm uzay gemileri temelde silikon ve alüminyumdan yapılır. %95’i bu. Ucuz materyaller.

Voyager weight: 800kg

Main antenna: 12 feet dia.

Ten sided body called the bus

A long arm with a magnetic field sensor on and another arm with plutonium power supply and another arm with cams and instruments. 3 kol var.

Golden Record’da 27 müzik var. Beethoven’s 5th senfoni birisi. İzle deljo hayduti (Bg?). 6 haftada plağın tamamlanması lazım. Farklı ülkelerden almaya özen gösteriyorlar. Pygmy girl initiation song bile var.

1977 yazında iki fırlatma için son hazırlıklar. Cape Canaveral, Florida.

Basın toplantısı otelde aynı anda yapılan Polonez düğünle çakışıyor.

Önce Voyager 2 sonra 1 fırlatıldı. Ama daha hızlı bir trajectory de olduğundan yakaladı ve hep gidilecek yere önce gitti.

5 yıl planlama ve 65.000 parçadan oluşuyor.

“Its gonna represent us for the next 5 billion years”

Önce kontrolden çkmış gibi davransa da yolunu buluyor.

Sıra ikincide. Fine-tuning the software to prevent any mutiny.

Leak in the propellant line. Centaur safhasında fazla fuel kullanmak zorunda kalıyor. 3.5 saniye kala fuel bitmeden işlemi gerçekleştirebiliyor. So it barely made it to Jupiter.

Twin voyagers sonunda güneş sistemindeki yolculuklarına kazasız belasız başlar.

The first leg: almost 400 million miles to Jupiter.

Jan 1979’da V1 ilk planetary encounter’ını yapmak üzere. V2 4 ay geriden takip ediyor.

Jüpiter’dan ilk images. Ne müthiş bir an. Biz bir film yükleyip açarken hafif bir heyecan duyuyoruz adamlar başka bir gezegenden ilk fotoları bekliyor.

JUPITER

Jupiter dia ten times the earth

No solid surface. H and He

Gas and liquid.

Hala renkli detector kullanmıyorlar öünkü BW daha yüksek çözünürlük elde ediliyor. Bwlerden stüdyoda renkli hale getiriyorlar.

Jüpiter’de 300 yıldan uzun süredir devam eden bir fırtına var. The great red spot. İçine 2-3 dünya alır. Powerful radiation may destroy the electronics

Aiming to slingshot on to Saturn from Jupiter

Dışarıdaki kabloları bildiğin mutfakta kullanılan alüminyum folyo ile sarmışlar korumak için.

Seslerden dev lightning tespit ediliyor. Dünya dışında tespit edilen ilk lightning.

Reaching 30000 miles/h with the Jupiter’s gravity assist

Jüpiterin aylarının fotoları

İlk 2 ayda (Ganymede, ) impact craters var. Herhangi bir aktif güç olmadığı için milyonlarca yıl öyle kalacaklar. Europa’da ise bilardo topu gibi pürüzsüz buz kütlesi ve içinde çatlaklar var. Dünyadakinin 2-3 katı okyanus var buzulların altında. Dördüncü ay ise en etkileyici olanı: Io. Active volcanism’in ilk bulgusu dünya dışında. Çıkıntı. 250km

Io’nun volkanları 200 mil havaya lava fışkırtabiliyor. These eruptions were powered by Jup’s gravity which endlessly compresses and releases the moon.

Photolabs working day and night during fly bys

Jüpiterin komşusu Satürnle  bir ortak noktası tespit edildi. Jupiterin de halkası var.

Jupiter was a game changer. Reset all the registers.

SATURN

Satürne yolculuk 1 seneyi aştı.

Golden Record’da humpback whale ve 55 dilde merhaba kayıtlı. Çoğu Carl Sagan’ın astronomi prf olduğu coRNELL Uni’de kaydedildi. Plağı tasarlayan ve kayıtları yapan Carl Sagan’ın eşi.

Proto-tweets diyor.

Bir de çocuk sesi olsun demişler ve oğullarının sesini eklemişler.

“Hello from the children of planet earth”

200 billion stars in the milky way galaxy

Evrende ise 200 billion galaxy var.

Bize en yakın galaksi Andromeda. 2 million light years away. Its on a collision course with us right now. 5 milyar yıl sonra bu iki galaksi çarğışacak ve neredeyse hiç bir yıldız diğerine çarğmayacak. Lawrence Krauss

10 m per sec hızda Voyager lar

Milky way galaxy 12 milyar yıl civarı yaşta. Güneş ise 4.5 milyar yıl yaşında. Nispeten genç.

1980 sonbaharında ilk Satürn fotoları

The rings of saturn are billions of ice particles, some the size of a house, Blizzard of features in the rings, very complex.

Planetary flyby junkie. Yeni fotoları kaçırmama bağımlılığı yaratıyor üste.

Satürn’ün largest moon, Titan. Methane atmosphere. Titan’a ilgi çok çünkü Dünyanın da eski haline ışık tutabileceği düşünülüyor.

Voyager 1 Jüpiteri görüntülemek için belli bir rota izliyor ve bu rota uranüs ve neptüne devamına olanak tanımaz. No way to bend its trajectory. V1 yapamasa, V2 Satürne gidecek ama V1 Satürnü görüntülerse, V2 diğerlerine yöneltilecek.

Jupiter: Brown smog with electric blue hazes.

-300F

Lakes of liquid methane possibly

V1 uzayda devam ederken, gezegenlere V2 ile devam ediliyor başarılı olunca.

Ring-plane crossing sırasında Satürn’ün diğer tarafındayken (no radio signals) bir şey olur ve error verir. Kameralar çalışıyor ama hareket ettirme sisteminde hata var. Uzayı gösteriyorlar. Scan platform sisteminin rotasyonu için motorları var. Sürekli hareketten yağlama sistemi yetersiz kalıyor ve takılıyor. Kara gömülüp hareket edemeyen araba gibi. Yavaş yavaş zorlaya zorlaya sonunda kurtarmışlar. 

Golden Record’a resimler de konmuş.

100 tane resim.

URANÜS

1986’da Uranüse yaklaşıyor.

Voyager ilk reprogrammable NASA spacecraft

Bilgisayarındaki tüm software’i değiştirebiliyorlar merkezden.

Aqua marine blue methane atm

A point of life became a world

Pek fotojenik değil, ilginç bir  şey yok.

Neptüne gidişte yine Uranus ün gravity assist inden faydalanır

Uydusu Miranda ilginç. Çukurlu tepeli.

Uranüs’te Intense radiation belt, 10 moons ve 2 new rings keşfedildi

Uranüs’den elde edilen bilgiler paylaşılacağı sırada, Voyager Uranus’ten uzaklaşırken,  Challenger infilakı.

NEPTUNE

Darker and colder

3.5 yıl aldı

1989’da ice-giant neptune’e ulaştı. Slingshot kullanılması sayesinde (gravity assist) önceki 3 gezegenle, beklenenden 20 yıl önce gelir.

Bright blue orb

Giant dark spot var. delik gibi.

Son gezegen olduğu için rahatça pozisyon almışlar.

Its moon Triton. Eruptions, geysers görülüyor.

Hala uzayda ilerliyor.

Carl Sagan tutturmuş son kez kamerasını bize doğru çevirip son bir foto alalım. İstememişler. O da tepeye kadar çıkmış Nasa’da. 4 milyar yıl ötede. 1990. Valentines day. Dünya, ışık hüzmesinin içinde görünmüyor. The earth in a sun beam.

Just a blue dot

Hala nearly her gün dünyayla ikisi de iletişim kuruyor.

Faint signals. None less than 1 trillionth of a watt

Artık güneş sistemimiz dışına yani interstellar space’e çıkacaklar.