Daha önce How to Grow a Planet ve Volcano Live belgesellerinden tanıdığımız jeolog Iain Stewart'tan 3 bölümlük harika bir belgesel daha. BBC Scotland yapımı. Yerkabuğunun, kayaların, dağların oluşumu jeolojinin babası sayılan kurucu bilim insanlarının hayatlarından ve çalışmalarından alıntılarla önemli coğrafyalar bizzat ziyaret edilerek ve mekanizmaların kolay anlaşılmasını sağlayan basit deneyler ve incelemelerle sunulmuş.
İnsanın her alana doymak bilmeyen bir ilgi duyması mümkün ama sınırlı yaşamında bunlara gereken vakti ayırabilmesi imkanı yok. Dolayısıyla bazılarını özet geçmekle yetinmek zorundayız. Jeoloji benim için bu alanlardan biri ve bir iki kaynak kitap yanında bu belgeseller sayesinde dünyanın oluşumu hakkında temel bir bilgi seviyesine ulaştım. Konuya ilgisi olanları hayal kırıklığına uğratmayacak kolay anlaşılabilir ve özenli bir iş.
20. yy’da Jeoloji kuruluyor.
1855’de Roderick Murchison Highlands’e gitti. Aslında fox
hunting seviyor ama eşi jeolojiyi tercih etmesini sağlıyor. Head of the Brit
Geological Survey. Scottish landscape’in
nasıl oluştuğu üzerinde çalışıyor. Basit bir çıkış noktası var. All landscape
of Scots were made up of layers of rock laid one on top of another over time.
The Old Man Of Stoer – Stack of Stoer
Hazır bir 3d slice sağlıyor bize.
Sediment’lerin milyonlarca yıl üstüste birikmesi sonucu
oluştuğunu düşünüyorlar. Dolayısıyla alt katmanlar daha eski olmalı. Sea stack.
Arazinin diğer kısımlarında angled layers var. Bunların da
aynı mantıkla oluştuğu fikrinde, oldest rocks on the west, youngest ones on the
east. Bu teori uzun süre kabul gördü. Murchison alternatif teori sahplerine
karşı dogmatic davranmış.
Ama her şey sandığı gibi değil.
In 1882, a former school teacher, kuzey iskoçya sahiline
geliyor. Loch Eriboll. Charles Lapworth. Amateur geologist. Self-taught and
modest. Old shepherd’s hut’ta kaldı burada. Her gün hava şartlarına karşın
dağlarda jeolojik incelemeler yaptı yürüyüşe çıkarak. Saha araştırmalarında her
yerinde cep olan özel bir palto giyer,
örnek taşları bunun ceplerine koyarmış :) Ona göre Murchison’ın teorisi fazla basit. 6 hafta buralarda basit aletlerle
dolaştı. Acayip rüzgarlı tepeler. Bir noktada young rocks’ın üstünde old rocks
var? Bu cliff’i yakından ayrıntılı incelediğinde alttaki genç kayalarla üstteki
yaşlı kayalar arasında bir katman olduğunu fark etti. Üstteki ancient rocks
were slowly being ground sideways. Lapworth, massive sideway movements of the earth’ün
kayaları birbirinin üstüne atabileceğini anlıyor. Sideways movements building
mountains.
Deney
Alta siyah toprak. Üste beyaz toprak bir kaç pasta gibi
düzenledi. Sonra yandan bir tabakayla
ittiriyor (Sideway movement of earth). Müthiş açıklayıcı bir deney :)) Alt üst
oluşu görüyorsun. Deneyin arkaplanındaki gerçek dağlar aynen böyle oluşmuş.
Nervous breakdown. Recovered. 1885’de teorisini yayınladı.
Ne diyecekler diye endişeli. The geo establishment did not want to be upstaged
by a mere amateur.
Ayrılmaz ikili, sıkı jeolog Ben Peach ve John Horne
(Heavenly Twins). Horne analytical. Peach artistic, brilliant paintings.
Highlands’e gönderiliyorlar. Görevleri Lapworth’un teorisini çürütmek. Geo
bilimciler bir amatörün onların bulamadığını bulmuş olmasından korkuyor. Fakat tam tersine haklı olduğunu anladılar.
In West Highlands, they found a whole range of mountains thrust up by big sideways movements. Ama Lapworth
yaşarken hak ettiği saygıyı göremedi.
Landscapes were also clearly formed by huge forces that
could thrust billions of tonnes of rock up and over itself.
Peki bu hareketler nasıl oluşuyordu?
Smoo Caves also in West Higland, Scotland. Lime stone rocks.
Peach ve Horne, Lapworth’ün teorisini araştırırken başka bir keşif yaptılar. A special fossil. A trilobite. 500 million years ago. Ilık ve sığ sularda yaşıyor. Ben Peach resmini çizmiş. Yerkabuğundaki hareketlerin ardındaki bilmecenin parçalarından biri aynı zamanda.
England ve Wales’de bulunan trilobites were the same tiem found in continental Europe. Ama Scotland’dakilre bunlardan farklı. Scottish trilobites Greenland ve Newfoundland (N America)’dakilerle aynı. Neden?
1872’de bir gemi 3 yıl 70.000 millik bir yolculuğua çıktı.
HMS Challenger was the first to carry out a survey of the ocean bed. Scottish scientis Charles Wyville Thomson. Pioneer of ocean floor exploration. Thomson’s
survey laid the wave for the first network
of deep-sea telegraph cables and a new era in communications. Uzun
iplerin ucuna kurşun bağlayıp deniz tabanına atıyorlar. Derinliği bu şekilde
ölçüyorlar. Bunu değişik noktalarda binlerce kez tekrarlıyorlar. Sonunda
Atlantic seabed’de enterasan bir bulguya ulaştılar. Amerikaya’ya giderken
yaklaşık yolun yarısında okyanus tabanı birden yükseliyordu. 5 mil birden 2
milin altına düşüyordu. A colossal ridge extending from one pole to other. In
the mid of At. A chain of underwater mountains. 10.000 mile uzunluğunda arctic
sea’den antarctica’Ya kadar gidiyor. Mid-Atlantic ridge. Sideway movement,
trilobites ve mid-atlantic ridge bulguları 20.yy da aynı bütünün parçaları
olarka çözüldü.
Haritada kıtaları kestiğinde Afrika ve G Amerika birbirine
uyan parçalar. Tek parça karanın sonra birbirinden ayrılması fikri. Continental
drift. Aslında eski bir fikir ama daha bilimsel yaklaşıyorlar. Mid atlantic
ridge’in bir scar, ya da diğer deyişle ayrılma noktası olduğunu düşünüyorlar.
Peki continental drift’in sebebi?
20 yy başında bir gung-ho geologist in Scotland Edward
Bailey. Sert olmaya çalışıyor. Sınıf arkadaşlarının tokatlamasını istiyor
dayanıklılığını ölçmek için. Boks şampiyonu oldu. Kışın pencerelerini açık
tutardı. Her gün çıplak yüzmeye bayılıyor. Sonra da ıslak elbiseleriyle
dağlarda yürüyor. Survey ekibi şortla dolaşmasının profesyonel olmadığını
söyleyince ayrılmış hemen. 1905’de bir Brit Geo ekibine katılmak için
Glencoe’ya geldi. Haritasını çıkarıyorlar dağlık bölgenin. Volcanic rock dolu
olduğunu fark ettiler. Bailey etrafını takmayan bir adam. Resmi haritaları alıp
düzeltiyor. Etrafında pek kabul görmüyor. Dik kafalı. Egzantrik. Kahvaltıyla
öğle yemeğini sabah yiyor, böylece öğle yemeğini taşımak zorunda kalmıyor.
Botlarına delik açmış Islanırsa su dışarı çıksın diye. Karadenizli :))) Glencoe’un yanında
büyük bir yarık görüyor. Takip ettiler bu yarığı. Haritada bakınca büyük bir
daire çizdiği anlaşıldı. Acaba büyük bir volkanın ağzı mı diye düşünüyor.
Buradaki kayaları daha iyi inceledi.
Molten rock deep underground cools very slowly. The large
crystals have time to grow. But molten rock that has exploded out into open air
cools rapidly and crystal don’t have time to form.
Bu iki kaya tipi niye aynı
yerde birlikte?
Çünkü birinin aşağıda diğerinin yukarı katmanlarda olması
lazım.
Bailey bir ilişki kurdu. İki farklı tip kayanın beraber
olması ve daire şeklindeki yarık, üzerinde durdukları yerin özel bir volkan
olduğunu gösteriyordu. Kıtaların oluşumunu da açıklayacak bir muazzam gücün
dışavurumuydu.
Model
Çamurlu su molten rock, magma. Volkanın altı magma ve
üstündeki kayalar gittikçe aşağı çöküyor. Circular faultline’In bu çökme
olduğunu düşündü. Collapse. Colossal new type of volcano: a caldera. Bu yüzden
farklı kayalar yanyana olabiliyordu.
Calderas produce the most explosive eruptions on earth. Mega-eruption.
Caused when a volcano collapses in on itself.
Bailey 45 yıl boyunca İskoçya’nın volkanlarla dolu
arazilerini haritaladı. Scots West Coast’ta araştırmalar yapıldı.
Ardnamurchan – perfect ring structure
Cliffs on Eigg. Solidified sheets of molten rock.
Cuillin Ridge.
Peki Bailey’nin keşfiyle continental drift’in bağlantısı?
Lapworth yerkabuğunun yana hareketlerini öne sürdü. Peach and
Horne gezegenin diğer ucundakilerle aynı tipte fosiller buldu. Bailey
yerkabuğunda dipten gelen enerjiyi keşfetti. Wyville Thomson ise deniz altında
bir dağ sırtı keşfetti.
Britanya’nin en büyük balon festivali. Warm air rises.
Convection prensibi. Heat from the burners warms the huge bubble of trapped air
inside the balloon. It becoems less dense than the colder air outside. So up it
goes.
Arthur Holmes. Professor of geology in Edinburgh uni.
Fascinated with the heat deep inside the earth. 1928’de aykırı bir fikir öne
sürdü. The molten rock could behave just like hot air. Heat may be the driving
force of the entire surface of the planet through convection over milliosn of
year.
Akvaryumun bir ucunun altına ısıtıcı koyarak sıcaklığını
arttırıyorlar. Diğer ucu ise buzlarla soğutuyor. Soğuk kısma mavi boya, sıcak
kısma kırmızı boya enjekte ediyor suya. Mavi soğuk kısımda dibe çökerken,
kırmızı yüzeye çıkıyor ısı etkisiyle.Sonra daha ilginci yüzeyde sideways ilerlemeye,
yayılmaya başlıyor. Convection bir çeşit conveyor belt hareketi yaratıyor. Aynı
prensibin yer hareketlerinde de geçerli olacağı düşünülüyor. The rise and fall
of heat drives sideways motion. Su yer,ine molten rock da aynı hareketi yapıyor
olabilirdi.
Katı ortamda zaman alan bir süreci gözlem imkanı olmayınca
benzer sıvı ortamda hızlı versiyonuun gözlemleme dehası. Continental drift de
bu şekilde açıklanabiliyor.
Holmes proposed that heat from the earth’s core drives
semi-molten rock to the surface. It spilits apart the crust at the mid-Atlantic
ridge. Heat from inside the earth producing a huge convection cycle.
Nefis bir animasyonla özetlendiği başından sonuna.
1944’te fikirlerini yayınladı.
The Principles of physical Geology
20.yy ın en önemli jeoloji kitabı.
İş kanıtlanmasına kaldı. Atom bombalarının yeryüzünde
patlatılması yasaklanınca, yer altında patlatılmaya başlandılar. Amerikalılar
tüm yeryüzünü dinlemek zorundaydı kim test yapıyor anlamak için. Seismometer ağı
kurdular global. Bu aletlerle kontrol ederken yerkabuğunun hareketleri hakkında
beklenmedik bir şey keşfettiler. Sadece nükleer testleri değil, jeolojik
olayları da saptayabiliyorlardı. Volcanic eruptions and earthquakes. Burada her
olay işaretlendiğinde dünyanın tektonik plate haritası ortaya çıktı.
All these surface motions were powered by convection earth
down below.
Fosiller benziyordu çünkü Scotland 500 milyon yıl önce Kuzey
Amerika ile birlikteydi.
Ekvator üzerinde. England ve Scotland yani Kuzey ve
Güney Britanya ayrıymış. Birleşiyorlar.
Bu clash sonucu farklı angle ve biçimde rock layers doğdu.
This crash with England that forced up the mountains of Scotland, fuelled vocanic
eruptiosn and shaped thelandscape.
